Materijalno uništavanje Beograda u Prvom svetskom ratu

Često se navodi da je Beograd jedan od gradova koji su pretrpeli najveća uništavanja tokom Prvog svetskog rata. U slučaju srpske prestonice, to je činjeno na dva načina — vojnim razaranjem i pljačkanjem. Od ofanzivnih dejstava grad je stradao u razdoblju od početka rata do oktobra 1915. godine, kada je osvojen u zajedničkom napadu nemačke i austrougarske vojske. Pljačkanje je, pak, sprovođeno u vreme kada se Beograd nalazio pod okupacijom, što vremenski obuhvata dva perioda. Prvi, kraći, u prvoj polovini decembra 1914. godine i drugi, znatno duži, od oktobra 1915. do početka novembra 1918. godine.

Vojno razaranje. U doba Kraljevine Srbije, Beograd je bio vrlo neoubičajeno lociran za jednu prestonicu, s obzirom na svoj pogranični položaj. Zbog te okolnosti, već samom objavom rata od strane Austro-Ugarske 28. jula 1914. godine, grad se našao na prvoj liniji fronta. Uprkos takvom položaju, očekivalo se da Beograd neće biti razaran, jer nije raspolagao modernim sistemima odbrane, pa je samim tim predstavljao neutvrđeni (otvoreni) grad. Takođe, njegova neposredna odbrana nije bila predviđena ni srpskim ratnim planom, izrađenim još 1908. godine za slučaj rata sa Austro-Ugarskom. Iz tog razloga, već 25. jula izdata je naredba o povlačenju trupa beogradskog garnizona na položaje u zaleđu grada.

Prema odredbama (IV) Haške konvencije iz 1907. godine, kojom je izvršena kodifikacija međunarodnih zakona i običaja ratovanja na kopnu, postojala je ne samo zabrana bombardovanja neutvrđenih („nebranjenih“) gradova (član 25), već i obaveza, što je moguće veće, poštede objekata namenjenih verskim obredima, umetnosti, nauci, dobrotvornim svrhama, lečenju i sabiranju ranjenih i bolesnih, kao i istorijskih spomenika (član 27). Uprkos tome, već prvi austrougarski napadi na Beograd bili su u suprotnosti s pomenutim odredbama i, u tom smislu, predstavljali su međunarodni presedan. Šire posmatrano, može se, takođe, reći da su oni bili i svojevrsni uvod u specifičan način ratovanja tokom XX veka, koji se često definiše kao totalni rat.

Srpska prestonica je najviše bombardovana u leto i jesen 1914. godine, i za vreme Makenzenovog pohoda na Srbiju, oktobra naredne godine. Prvo granatiranje grada je izvršeno već u noćnim satima 28. jula 1914. godine, što je, istovremeno, bio i opšti početak borbenih dejstava u ratu. Najranija razaranja Beograda trajala su u kontinuitetu više dana i noći, a procenjuje se da je samo do 2. avgusta ispaljeno 1.500 granata. U prvim ratnim danima pogođeni su: Saborna crkva, Akademija nauka (u Brankovoj ulici), Druga beogradska gimnazija, škola u Savamali, devojački internat, Državna štamparija, Uprava monopola; zgrade engleskog poslanstva i austrougarskog konzulata; kafana „Šaran“; hoteli: „Grand“, „Grčka kraljica“, „Bristol“, „Kragujevac“ i „Srpska kruna“; banke: Jugoslavija i Francusko-srpska banka; fabrike: duvana, šibica, Gođevčeva, Stolarskog akcionarskog društva; mlin „Zaharija“ i Parni akcionarski mlin; Sirotanovićeva strugara; magacini soli na Savi i magacini na železničkoj stanici; kao i više desetina privatnih kuća. Prve (tri) civilne žrtve stradale su 4. avgusta u ulici Kralja Aleksandra, a među njima se nalazio jedan mladić od petnaest i jedan od osamnaest godina.

Budući da su ubijanje civila i neselektivno rušenje Beograda u artiljerijskim napadima predstavljali brutalan čin agresije, već 9. avgusta u grad su stigli strani dopisnici, u nameri da svetsku javnost upoznaju s tim događajima. Istog dana u razornom bombardovanju oštećene su zgrade: Uprave fondova, Prometne banke, Klasne lutrije i „Srpske krune“.

Artiljerijska dejstva na grad posebno su intenzivirana 12.—24. avgusta, uporedo sa neprijateljskom ofanzivom na Ceru. Između ostalih, tada su pogođene zgrade: Dvora, Ministarstva vojske, Vojne akademije, Vojne stanice, Oficirske zadruge, ruskog poslanstva, Univerziteta, Realke, osnovne škole kod Saborne crkve, Narodnog pozorišta, Narodnog muzeja, Klasne lutrije, kao i više hotela — „Moskve“, „Srpskog kralja“ i „Krune“. Od privrednih i komunalnih objekata oštećeni su Bajlonijev mlin, fabrika duvana, Električna centrala i vodovod. Prema nekim procenama, samo tokom jedne nedelje u avgustu na grad je palo oko 3.000 granata. Zbog rušenja vodovoda nije bilo vode za gašenje požara, što je dodatno otežavalo situaciju. Takođe, nije bilo ni električne energije, pa su, na primer, hirurške operacije obavljane uz pomoć sveća. Stanovnici koji su ostali u gradu danonoćno su se krili po podrumima i suterenima, a sa sobom su nosili budake, motike i ašove za slučaj da budu zatrpani. Zbog neprimerene upotrebe teških, opsadnih topova američko poslanstvo uputilo je protest austrougarskim vlastima, koji nije uvažen.

Značajno svedočanstvo o napadima izvedenim na Beograd do rane jeseni 1914. je izveštaj švajcarskog kriminologa Arčibalda Rajsa. U tom dokumentu se navodi da je grad, do početka oktobra, bombardovan 36 dana i noći, pri čemu je ukupno pogođeno 60 državnih zgrada i 640 privatnih kuća. Ispitivanjem je utvrđeno da se granatirane kuće uglavnom nisu nalazile u blizini objekata, koji bi se mogli smatrati vojnim metama. Gađane su, takođe, i bolnice, a Opšta državna bolnica je dotad pogođena 4 puta, pri čemu su najveća oštećena pretrpela odeljenja za hirurgiju i duševne bolesti. Primeri kršenja ratnog prava bili su i uništavanje Beogradskog univerziteta, za koji je konstatovano da je „skoro potpuno razoren“, i Narodnog muzeja, koji je bio toliko upropašćen da „ne postoji više“. Rajs je, takođe, ustanovio da je austrougarska vojska u artiljerijskim dejstvima koristila zrna sa šrapnelima, što je, prema njemu, bio presedan u napadima na otvorene gradove. Konačno, potvrđena je i upotreba zapaljivih granata, zbog kojih je, na primer, fabrika duvana izgorela do temelja.

Artiljerijski napadi su ponovo intenzivirani u novembru, istovremeno sa austrougarskom ofanzivom u zapadnoj i severozapadnoj Srbiji. Bombardovanja su konačno prestala početkom decembra, kada je Beograd prvi put okupiran. Prema nekim podacima, ukupan broj dotad ubijenih civila iznosio je 30, dok je ranjenih bilo 150, od kojih 37 šrapnelom. Značajno je istaći da u periodu do prve okupacije, snage zadužene za odbranu prestonice praktično nisu imale naoružanje kojim je bilo moguće suprotstaviti se bombardovanju. To se posebno odnosilo na granatiranje sa oklopljenih rečnih brodova — monitora, protiv kojih su nedostajali mornarički topovi i specijalna, pancirna zrna.

U skladu s opštim vojnim zatišjem na ratištu u Srbiji, Beograd je od kraja 1914. do oktobra 1915. razaran znatno manje nego ranije. Na to je delom uticala i bolja vojno-tehnička opremljenost trupa odbrane grada, koje su, zahvaljujući naoružanju dobijenom od saveznika, mogle efikasnije da se suprotstave neprijateljskoj artiljeriji. Kao protivmera, u slučaju napada na Beograd, vršeno je i bombardovanje susednih austrougarskih gradova, Zemuna i Pančeva. Pa ipak, do jula 1915. broj žrtava u prestonici se povećao na 140 mrtvih i 288 ranjenih.

Najveća ratna razaranja Beograd je pretrpeo za vreme zajedničkog napada nemačkih i austrougarskih snaga, 5.—17. oktobra 1915. godine. Za taj napad pripremljena je strahovita artiljerijska sila, sa preko 300 oruđa, od kojih je oko 70 pripadalo kategoriji teških topova. Među njima su se nalazila i tadašnja „čuda“ vojne tehnike, merzeri od 305 mm (10 komada) i merzeri od 420 mm (3 komada). Drugi tip merzera, poznatiji kao „Debela Berta“, izbacivao je zrno mase 930 kg, koje je pravilo krater prečnika 16 metara. Takođe, austrougarsko–nemačka vojska je raspolagala i sa 9 monitora (ukupno 49 topova), kao i sa nekoliko avionskih eskadrila.

Pre pešadijskog napada grad je veoma žestoko bombardovan, kako bi se njegova odbrana onesposobila u što većoj meri. Granatiranje je počelo 5. oktobra, a samo tokom sledećeg dana na Beograd je ispaljeno čak 25.000-30.000 topovskih zrna. U tim dejstvima su, od granata ili požara, stradali gotovo svi delovi grada, od Karaburme do Čukarice. Na primer, Kalemegdan, koji je gađan i zrnima kalibra 420 mm, pretrpeo je velika uništenja, pri čemu su ruinirani i Vojni muzej i crkva Ružica. Na dunavskoj strani grada, među prvima su se zapalile fabrika kalupa i strugara Prometne banke, kao i brojne kuće u Jevrejskoj maloj. Na Čukarici je stradala fabrika šećera, gde se nalazilo sedište komande Ade Ciganlije. Nažalost, zbog okupacije koja je usledila, nije bilo moguće sastaviti popis svih tada uništenih javnih i privatnih objekata u prestonici. Kao ilustracija o pričinjenoj šteti može da posluži napis izveštača The New York Times-a, koji je posetio Beograd posle bombardovanja. U njemu se, između ostalog, navodi kako nijedna zgrada u okolini Kalemegdana nije ostala neoštećena.

Dušanova posle bombardovanja – Foto: Arhiv Beograda,

Pljačkanje. Kao i u slučaju vojnog razaranja, zaplena javne i privatne svojine na tlu Beograda za vreme prve i druge okupacije činjena je protivno međunarodnom pravu i običajima ratovanja. Prema pomenutoj Haškoj konvenciji bilo je zabranjeno pleniti i uništavati imovinu neprijatelja (član 23), pljačkati gradove i mesta (član 28), kao i uzimati dobra iz ustanova namenjenih verskim obredima, prosveti, nauci, umetnosti i sl. (član 56). Konvencija je, takođe, štitila i privatnu imovinu stanovništva na okupiranoj teritoriji (član 46), a u slučaju njenog uzimanja (rekvizicija) postojala je obaveza izdavanja priznanica (član 52), koje su kasnije mogle biti naplaćene. U praksi, nijedno od ovih pravila neprijatelj nije poštovao, iako je, još tokom prve okupacije, austrougarski general Liberijus fon Frank javno obećao da grad neće biti pljačkan. S tim u vezi, upečatljiv je zapis jednog austrougarskog vojnika, koji je opisao ponašanje osvajača po ulasku u prestonicu oktobra 1915. godine: “Vanjsko lice Beograda poslije te provale davalo je sramotnu svjedodžbu austro-švapskom divljaštvu, jer je sve vrijednije, što nije bilo bombardovanjem ili vatrom uništeno, pokradeno od vojske, kojima su časnici primjerom prednjačili“.

Podaci o počinjenim pljačkama za vreme prve okupacije Beograda u decembru 1914. znatno su precizniji, jer ih je, zbog kratkotrajnosti neprijateljske uprave, bilo lakše evidentirati. Tako je za trinaest dana izvršeno ukupno oko 1300 obijanja i krađa, ili u proseku oko 100 dnevno. To je posebno činjeno noću, kada stanovništvo nije smelo da napušta domove. Na masovan karakter otimačine ukazuje je i napis dopisnika The New York Times-a, Prajsa Kraforda, u kom se navodi da je iza austrougarske vojske ostalo 440 kola, uglavnom punih zaplenjenim stvarima. Prema detaljnom izveštaju o pljački, objavljenom u listu Politika decembra 1914. godine, samo u Knez Mihajlovoj i Vasinoj ulici stradalo je oko 45 radnji. Poharane su i mnoge javne ustanove: Beogradska opština, Železnička direkcija, Uprava fondova, Državna štamparija, Narodna banka, Mitropolija, Dom za siročad, Akademija nauka, Narodno pozorište, osnovna škola kod Saborne crkve i dr. Iz Etnografskog muzeja je odnet veći deo oružja i veliki broj svilenih peškira. Obijeno je i više stranih poslanstava – belgijsko, englesko i crnogorsko. Od hotela i kafana su stradali: „Grčka kraljica“, „Evropa“, „Ženeva“, „Imperijal“, „Pozorišna kafana“, „Srpski kralj“ i dr. Takođe, pokraden je i ogroman broj privatnih stanova iz kojih su uzeti raznovrsni predmeti: staro oružje, umetnička dela, dragocenosti, garderoba, nameštaj, tepisi, ćilimi, dušeci, svileni jorgani, jastuci, razne vrste alata, burad i dr. Kad je reč o pojedinačnim primerima nečasnog ponašanja osvajača možda je najindikativniji slučaj bivšeg austrougarskog vojnog atašea u Beogradu, potpukovnika Ota Gelineka. Kao poznavalac grada, Gelinek je, tovarnim kolima i uz pratnju vojnika, obilazio odabrane lokacije i odnosio stvari po vlastitom nahođenju. Između ostalog, iz fotografskog ateljea brata Paje Jovanovića je uzeo radove poznatog slikara, koje ranije nije hteo da otkupi jer mu cena bila visoka. Od ovakvih i drugih zloupotreba stanovništvo je bilo bez ikakve zaštite, a na pritužbe da se i rekvizicije vrše bez izdavanja priznanica, austrougarske vlasti su odgovarale da je reč o „kontribucijama u naturi na koje pobedilac ima pravo“. Zahvaljujući samo brzom oslobođenju, Beograd nije tada opljačkan u još većoj meri.

Za vreme druge, trogodišnje okupacije, prethodna stihijska i masovna pljačka, pretvorena je u sistemsku. Uvod je bilo pustošenje koje je osvajačka vojska počinila neposredno po ulasku u osvojeni grad. Svedočanstvo o tome ostavio je jedan austrougarski vojnik: „…krenuše čitave rulje pijanih vojnika kroz gorući grad provaljujući i javne zgrade i muzeje, privatne kuće i stanove građana, koji iz straha pred bombardovanjem ostaviše grad i svoje domove. Vrijednije stvari, koje bi mogle poneti sa sobom, odniješe, dok su pokućstvo i ostale stvari jednostavno porazbijali i zapalili… Mnoga tvornička preduzeća čitava su uništena, trgovine opljačkane, a ni dobrotvorna društva i druge javne institucije nisu bile pošteđene“.

Zbog svog dugog trajanja, druga okupacija bila je obeležena različitim oblicima pljačkanja. Pored finansijskih malverzacija (veštačko smanjenje kursa dinara ili prinudne, niske otkupne cene), jedan od zvaničnih vidova bile su zloupotrebe činjene oko rekvizicija — na primer, višestruko umanjivanje novčane vrednosti zaplenjenim stvarima ili neisplaćivanje nadoknada. Prvo masovno uzimanje imovine sprovedeno je neposredno po osvajanju grada, a to je povremeno činjeno i kasnije. Najviše su prikupljani predmeti od metala i njihovih legura (naročito od mesinga i bakra), koža, vuna, pamučne tkanine, hrana, poljoprivredni proizvodi i stoka (u selima oko Beograda). Koliko je to materijalno iscrpljivalo stanovništvo može se videti i na osnovu spiska stvari koje je neprijatelj zahtevao za jednu od zaplena (mart 1916): „bakarnu žicu, kuhinjsko posuđe (tada uglavnom bakarno — prim. A.G.), lavore, zakačke i vešalice za odelo, pribor za pušenje, vaze za cveće, zvona, praporce, tasove, table sa grbova, sve vrste ukrasa (dugmeta, lančići…), table i tablice za reklame i obaveštenja, grbove, natpise za vrata i sobe, pločice za imena, plehove za oblaganje uglova na kućama, pribor za loženje vatre, sve vrste štangli i drški za čiviluke, zavese i ubruse, prstenje čak i ako je od legure, i sve što je od mesinga, bronze, novog srebra, nikelina, alpaka, argentana, kinosrebra, pakfona, i tako dalje…“. Od rekvizicija nisu bili pošteđene čak ni ustanove zaštićene ratnim pravom, pa je, tako, decembra 1915. sa Vaznesenske crkve skinuto zvono, kao i bakarni krov sa zvonare. Bez bakarnog krova ostala je i Saborna crkva, zbog čega je kasnije došlo do prokišnjavanja objekta i oštećenja živopisa na svodovima.

U organizaciji ili uz dozvolu vlasti vršene su, takođe, i razne druge bespravne plenidbe, koje su, između ostalog, obuhvatale i odnošenje kulturnog blaga. Tako je univerzitet Hale-Vitenberg od svog bivšeg studenta, feldmaršala Augusta fon Makenzena tražio komplete više srpskih dnevnih listova, kako bi popunio svoju biblioteku. Zanimljivo je da je u tom zahtevu stajalo da se pomenuti kompleti „nađu ili oduzmu“. Okupatorska uprava u Beogradu odobrila je zahtev, uz napomenu da se slične zaplene čine, i bez posebne molbe, svakog meseca. Zbog ovakve prakse poharani su muzeji, biblioteke i pozorišta, ne samo u Beogradu, već i po drugim mestima u zemlji. Pored ustanova kulture, pljačkani su i razni drugi javni objekti, a jedan od primera bilo je nemačko pustošenje Bolnice na Zapadnom Vračaru. Iza vojske koja se selila ostali su samo zidovi, iz kojih su bili povađeni čak i ekseri.

Osim zvanične, postojala je i nezvanična pljačka koju je, za sopstven interes, sprovodila okupatorska vojska i činovništvo, kao i njihove porodice. I u ovom slučaju postojali su različiti načini materijalnog upropaštavanja, a primeri takvih postupaka su izuzetno brojni. Jedan od karakterističnih, po ispoljenoj drskosti, je krađa više umetničkih slika iz Dvora koju su početkom 1916. počinili nepoznati oficiri, zbog čega je raspisana naredba o vraćanju ukradenih predmeta. Bespravne zaplene po radnjama i kućama bile su redovna pojava, a ilustrativan je slučaj oficira koji je posle prisvajanja stvari iz jednog dućana ostavio priznanicu na kojoj je, navodno, pisalo: „Sumu od 287 kruna na uzetu robu platiće kralj Petar“. Bilo je, takođe, sasvim uobičajeno i da, pri odlasku, okupatori uzimaju predmete iz kuća u kojima su stanovali. Velike otimačine su vršene i u vreme kada su oficirima i činovnicima stizale porodične posete, što je smetalo i samim austrougarskim vlastima, koje su toj kategoriji posetilaca ograničavale rok boravka, najčešće na 4 meseca. U poverljivim izveštajima, okupatorska uprava je sama ocenjivala kako ove vizite „grdno narušavaju kulturnu misiju“ osvajača. Vrlo zastupljen oblik ekonomskog upropašćavanja stanovništva bile su i malverzacije sa hranom, koje su najviše činili oficiri i ljudstvo menaža, najpre otkupljujući hranu po niskim (prinudnim) cenama, a kasnije je prodavajući višestruko skuplje. Prema iskazu Švajcarca Pola Štola: „Svi austrougarski činovnici i vojnici su se obogatili krijumčarenjem i otimačinom. Svi su bavili trgovinom“. Naposletku, otimanje je vršeno i putem iznuđivanja, uz pretnju internacijom. Prema izjavama svedoka, po tome je naročito bila poznata nećaka generalnog guvernera Adolfa fon Remena, Mici Špecler, koja je od bogatih Beograđana zahtevala ogromne sume, navodno i po 10.000 kruna.

Kraj druge okupacije je, kao i početak, bio praćen intenzivnim materijalnim pustošenjem prestonice. Po svojim razmerama, pljačka izvršena u poslednjih mesec dana okupatorske vlasti bila je jedna je od većih koju je Beograd pretrpeo tokom Prvog svetskog rata. Pripreme za to obavljene su još početkom 1918. godine, kada su popisana preostala pokretna dobra u gradu (kao i u čitavoj Srbiji). Posle proboja Solunskog fronta septembra 1918. godine, kada je postalo jasno da će rat uskoro biti završen, počelo je ubrzano i organizovano odnošenje imovine iz Beograda. Prema tvrdnji Luke Lazarevića, na osnovu tadašnjeg izgleda grada mogao se „dobiti pojam o seobi naroda“. Sve vrste prevoznih sredstava, uključujući i tramvaje, korišćene su za transport zaplenjenih stvari: robe iz dućana, kancelarijskog i kućnog nameštaja, klavira, ćilima, ogledala, kao i svog drugog pokućstva, pa čak i noćnih lonaca. Od gužvi koje su se zbog toga stvarale, ulice su bile neprohodne, dok se trotoarima jedva prolazilo. Zvanične plenidbe jednako su pratile i privatne, a u njima su učestvovale sve kategorije osvajača, pa i predstavnici najviših vlasti.  Samo je guverneru fon Remenu, navodno, trebalo 5 železničkih vagona, kako bi smestio svoj novi imetak. Posle odlaska austrougarske okupacijske uprave (do sredine oktobra), pljačkanje su nastavile nemačke trupe, koje su se, sa Solunskog fronta, povlačile preko Beograda. Vojska u tranzitu plenila je sve ono što je zaostalo iza Austrougara, a o bezobzirnom karakteru njene otimačine govori i podatak da je od stanovništva naplaćivano osvetljenje i porez za narednu, 1919. godinu. Neposredno pred svoj definitivan odlazak, nemačke jedinice digle su u vazduh železničke komunikacije u gradu i most na Savi, onesposobile vodovod i električnu centralu, i još jednom poharale sve radnje od Slavije do Terazija. Beograd je oslobođen 1. novembra 1918. godine, a time je, istovremeno, okončano i svako dalje njegovo materijalno uništavanje u Prvom svetskom ratu.

– Goran Antonić

LITERATURA

• (ured.) Vasa Čubrilović , Istorija Beograda, III, Beograd, 1974.
• Arčibald Rajs, O zločinima Austrougara-Bugara-Nemaca u Srbiji 1914-1918: izabrani radovi, Beograd, 1997.
• grupa autora, Agonija Beograda u svetskom ratu, Beograd, 1931.
• Mihajlović Slavka, Oblaci nad gradom 1914-1918, Beograd, 2008.
• Luka Lazarević, Beleške iz okupiranog Beograda (1915-1918), Beograd, 2010.
• Predrag Marković, Razaranja Beograda u Prvom svetskom ratu, Naučni skup Srbija 1918. godine i stvaranje jugoslovenske države, Beograd, 1989, 43-52.
• Dušan Milikić, Beograd pod okupacijom u Prvom svetskom ratu, Godišnjak grada Beograda, V, 1958, 263-316.