Vikinzi

U nešto više od 250 godina, od kraja 8. do sredine 11. veka, Vikinzi su sasvim promenili Evropu. Počevši kao pljačkaši i trgovci, postali su istraživači, osvajači, zakonodavci i osnivači nacija.

Na Islandu su stvorili najstariju republiku u Severnoj Evropi; 3,200 kilometara prema jugoistoku položili su temelje ruske države. Norveški naseljenici osnovali su prve gradove u Irskoj, dok su u udaljenom Konstantinopolu Šveđani služili kao lična straža vizantijskog cara. No, više od svega, Vikinzi su bili moreplovci. Norveški pomorci, putujući u dugim brodovima, putovali su dalje na sever i zapad od bilo kojih ranijih evropskih naroda, osnovavši koloniju na zapadnoj obali Grenlanda i stigavši u Ameriku gotovo 500 godina pre Kolumba.

Godine 793. vest o nezamislivom zločinu proširila se hrišćanskom Evropom. Napadači pristigli brodovima sa Severnog mora obrušili su se na Sveto ostrvo (Lindisfarne), nedaleko od obale severne Engleske. Bogatstva njegovog poznatog manastira su opljačkana, monasi pobijeni ili odvedeni u ropstvo. U tim divljim vremenima, manastirska utvrđenja Evrope predstavljale su jedina utočišta kulture i znanosti. Nakon vikinških napada ni ona se više nisu doimala svetima.

Kataklizma na Svetom ostrvu predstavljala je jedan od prvih vikinških napada, no ubrzo za njim usledili su i ostali. U godinama koje su sledile, slični iznenadni napadi devastirali su crkvene zajednice, ne samo na obalama Engleske, nego i Škotske i Irske takođe. Nije prošlo mnogo vremena, a na meti su se našli i gradovi. Unutar samo 60 godina od prvih pljačkaških napada, invazije nošene brodovima zapretile su celim kraljevstvima.

Iako su se vikinški narodi često borili između sebe, imali su mnogo toga zajedničkog. Imali su zajednički jezik (staronorveški) i religiju – obožavali su Odina, Thora i druge severne bogove. Poticali su iz otprilike sličnih društava i bili su podeljeni u tri klase – ratnici plemići, masovna kategorija slobodnih ljudi koja je uključivala trgovce i zanatlije, i na posletku robovi. Budući da je kvalitetno obradivo zemljište predstavljalo ograničeni resurs, uvek je postojala, i u farmerskim i u plemićkim krugovima, nemirna grupa mlađih sinova koji nisu imali šta da naslede; prvenstveno su iz njihovih redova poticali vikinški pljačkaši. Iako su severne zemlje bile slabo poznate ostalim Evropljanima tog vremena, Norvežani su nasledili tradiciju neobuzdanosti. Oni su bili prirodni naslednici germanskih naroda koji su se raštrkali Evropom tokom razdoblja seoba od 2. veka nadalje, a među njima bili su i takozvani ”barbari” koji su potpomogli rušenju Rimskog carstva u 5. veka.

Norvežani su takođe nasledili i tradiciju trgovanja koja je potekla još iz bronzanog doba (otprilike 2000-500.pr.H.), kada su krzno i kuglice baltičkog jantara – fosilizovane smole crnogorice – bili tražena luksuzna roba u velikom delu Evrope. Čak i uz to, Skandinaviju je karakterizovalo svojevrsno mrtvilo sve do provale Vikinga. Istoričari se još uvek prepiru oko razloga koji su iznenada naterali toliki broj Norvežana daleko od vlastitih obala. Tehnološka poboljšanja u brodogradnji imala su ulogu u omogućavanju tog egzodusa, no ona sama po sebi nisu mogla biti i njegov motiv. Populacijski pritisci bili su bez sumnje važan činilac, ali nisu bili dramatično gori nego u ranijim razdobljima; procene govore da u Vikinškom dobu ni u jednom trenutku, skandinavske zemlje nije naseljavalo više od dva miliona ljudi. Zaista, uslovi života kao da su se poboljšali u tom periodu; slabo, ali ipak primetno zagrevanje klime uzrokovalo je povlačenje glečera, učinilo zime podnošljivijima, a možda je i smanjilo smrtnost novorođenčadi, time stvarajući veći broj mlađih sinova bez zemlje koji su se morali otisnuti u avanturu. Prvi koji su krenuli u inostranstvo u značajnijim brojkama bili su Šveđani, koje su geografska obeležja usmerila prema istoku. Glavni smer njihovog kretanja prostirao se preko Baltičkog mora u Rusiju, niz tokove velikih reka. Preuzevši postojeću slovensku naseobinu u Novgorodu krajem 9. veka, pretvorili su je u ključnu trgovačku postaju koja je kontrolisala dve glavne rute prema jugu. Prva od njih sledila je Dnjepar do Kijeva, gde je uspostavljena druga postaja, a potom je išla do Crnog mora, otvarajući put prema vizantijskoj prestonici, Konstantinopolu. Druga je odvela putnike na brodovima gotovo 4,000 kilometara niz Volgu do Kaspijskog jezera, iza kojeg su bile karavanske rute koje su vodile sve do Bagdada.

Mamac koji je trgovce privlačio u smeru juga bilo je srebro, posebno kovanice iz arapskih rudnika. Zauzvrat su menjali krzna – samura, veverice i dabra – te robove, od kojih su mnogi bili oteti kao plen među slovenskim narodima sa kojima su trgovali – i sama reč na engleskom jeziku, “slave”(rob), potiče od riječi Sloven. Trgovina bi se vrlo lako pretvorila u pljačku, a vikinški su ratnici pokretali napade i na sam moćni Konstantinopol, i to 860. godine, a potom ponovo 907. Iako su oba napada bila odbijena, drugi je bio dovoljno snažan kako bi uverio vizantijskog cara da sklopi primirje, ponudivši Severnjacima pravo trgovanja u zamenu za jemstvo mira, kao i određeni broj telohranitelja – poznatih stražara zvanih Varjazi – koji su čuvali samog cara.

Uticaj Vikinga na Rusiju bio je još veći, jer su doseljenici – poznati Slovenima kao Rusi – odigrali ključnu ulogu u uspostavljanju prve organizovane slovenske države. Kako stoji u Ruskoj hronici (otprilike 1112. godine), Rusima su se približili vođe zaraćenih plemena, koji su im rekli: ”Naša zemlja je velika i bogata ali u njoj nema reda. Dođite i vladajte nama.” Rusi su iz uhvatili za reč, uspostavivši zajedničko švedsko-slovensku državu koja je dobila njihovo ime, prvo sa sedištem u Novgorodu, a potom u Kijevu.

Dok su se Šveđani okrenuli prema istoku, narodi iz Danske bacili su pogled prema jugu; njihov je uticaj bio najviše prisutan u Engleskoj i zemljama Franačkog carstva Karla Velikog, koje je u to vreme uključivalo ne samo Francusku, nego i Nemačku, te Holandiju. U početku je snaga Carstva služila kao zaštita od napada, ali kada se ono 840. godine podelilo među tri sukobljena naslednika, Vikinzi su ugrabili svoju priliku. Na Uskrs 845. godine Vikinzi su napali Pariz nakon što su putovali uzvodno Senom 160 kilometara.

Od 850. godine nadalje, taktika Danaca se promenila. Umesto pokretanja kratkih, iznenadnih napada, oni su počeli prezimljavati u zemljama koje su napadali, delujući iz napola trajnih baza na ušćima reka. Sledeći logičan korak bila je potpuna okupacija, a 865. godine prve od brojnih moćnih danskih vojski stigle su u Englesku. U to je vreme ona bila podeljena između nekolicine zaraćenih kraljevstava, od kojih većina nije bila dovoljno jaka da odbije invaziju. Ubrzo je pobeđena Istočna Anglija, a za njom su usledila i ostala kraljevstva, sve dok 880. godine nije ostalo slobodno samo južno kraljevstvo Wessex. Tamo se veoma jak vladar Alfred Veliki suprotstavio struji, no tada su Danci već uspostavili svoju vladavinu nad više od pola Engleske. U području pod njihovom kontrolom, zvanom Danelaw, ostavili su trajni trag, ojačavajući anglosaksonske koncepte pisanog zakona i suđenja pred porotom. Takođe su dali trajan doprinos engleskom jeziku – svakodnevne reči poput „take“ (uzeti), „die“ (umreti), „anger“ (ljutnja), „hell“ (pakao) i „ugly“ (ružno), sve imaju koren u staronorveškom jeziku. Danelaw je postao odlična baza za dalje napade na Francusku, sve dok 911. godine kralj Karlo III. nije odlučio da potkupi napadače ponudivši njihovom vođi Rollou zemlju oko ušća Sene u zamenu za obećanje da će oterati vikinške rivale. Rollo je održao svoj deo obećanja, i nije prošlo mnogo generacija, a njegovi su se Vikinzi pretvorili u Normane, prihvativši jezik i hrišćansku veru svojih potčinjenih. Naslednik Rolloa u šestoj generaciji, vojvoda Vilijam od Normandije 1066. godine je izveo uspešnu invaziju na Englesku, potčinivši celu naciju Normanima.

Dok su Danci osvajali kraljevstva, norveški Vikinzi istraživali su slabije poznata delove zemaljske kugle. Većina njihovih napada usmerila se na Škotsku, a posebno Irsku, gde su uspostavljali priobalna naselja koja su se razvila u prve gradove na ostrvu – Dublin, Wexford, Waterford i Limerick osnovali su Vikinzi. Oni su se takođe naselili na ostrva u blizini obale, uključujući „The Isle of Man“, „Orkney“ i „Shetlands“. Farska ostrva, udaljena skoro 700 kilometara zapadno od Norveške, naselili su prvim trajnim naseljenicima. Ranije su ta ostrva služila kao letnje odmaralište irskim monasima.

Oko 860. godine dve je odvojene brodske posade, jednu na putu prema Hebridima, a drugu prema Farskim ostrvima, vetar skrenuo sa predviđene rute i one su otkrile do tada nepoznato ostrvo. Vest se proširila i kroz deset godina počeli su pristizati naseljenici kako bi iskoristili neiskorištene hektare obradive površine nove zemlje. Tokom sledećeg veka, Island se razvio kao nezavisno carstvo, sa demokratskim sistemom vlasti kakav do tada nije viđen u severnoj Evropi. U njemu nije dominirao jedan vladar, nego 36 lokalnih starešina, od kojih je svaki bio predstavnik svog okruga. Oni su se sastajali jednom godišnje u skupštini na otvorenom poznatoj pod nazivom „Althing“. Do kraja 10. veka ostrvo je imalo 60,000 stanovnika – što je bila gotovo četvrtina populacije Norveške tog vremena.

Nakon što je sva dobra ispaša na Islandu podeljena, avanturistički duhovi morali su krenuti dalje u potragu za netaknutim područjima. Begunac sa kraja 10. veka, Erik Crveni, osuđen zbog ubistva u Norveškoj i na Islandu, otplovio je 725 kilometara na zapad u potrazi za novom zemljom o čijem su postojanju kružile glasine već godinama. Kako bi ohrabrio naseljenike, opasnoj je kopnenoj masi koju je na kraju i uspeo otkriti, dao očaravajuće ime Grenland (Zelena zemlja). Ta mu je strategija uspela – 980. godine tamo je uspostavljena kolonija od nekoliko stotina doseljenika, koji su živeli od uzgoja životinja te lova na kitove i morževe. Jedan od budućih doseljenika, koji je krenuo od kuće nakon ostatka flote, izgubio se na putu i došao nadomak obale s niskim brdima koja se nalazila previše južno da bi to bilo odredište koje je tražio. Kada je najzad uspeo da stigne do Grenlanda, njegova je priča ohrabrila Leifa Erikssona, sina Erika Crvenog, da krene dalje na zapad u potrazi za tom tajanstvenom zemljom. Rezultat toga bilo je prvo iskrcavanje Evropljana u Americi, ostvareno 1001. godine, kada je Leif stigao do „Baffinovog“ ostrva, a kasnije i do „L’Anse aux Meadows“ u blizini najsevernijeg vrha „Newfoundlanda“, u današnjoj Kanadi. Liefovo ostvarenje bilo je dostojan vrhunac fantastičnih saga o istraživanjima i avanturama koje su u nešto više od dva veka odvele Vikinge iz njihovih skandinavskih domova, od Bagdada i dalje na istoku, sve do Novog Sveta na zapadu, pri čemu su osvojili kraljevstva i osnovali brojne države i gradove.

Zanimljive činjenice o Vikinzima

Vikinzi su poštovali svoje žene

U periodu Vikinškog doba, žene u Evropi su bile, blago rečeno, potlačene. U desetom veku, za samo nekoliko žena se moglo reći da poseduju moć, ali i one su je stekle putem svojih očeva, muževa, sinova i unuka. Ženska vrednost u kraljevskoj porodici je jednostavna: one služe za rađanje naslednika, te kao pijuni za sklapanje novih alijansi.

Vikinzi su se prema ženama odnosili sasvim drugačije u odnosu na ostatak srednjevekovne Evrope. Tehnički, termin Viking se odnosi na muškarca, ali to ne znači da i žene nisu učestvovale u pljačkama i zauzimanjiima i naseljavanjima novih teritorija.

Žene su mogle biti i bile su deo vikinških osvajanja, a postoje dokazi da su tokom pljački skandinavske žene putovale svetom zajedno sa muškarcima, te obišle gotovo sve delove sveta Vikinga, od Rusije na istoku do Newfoundlanda na zapadu.

Kada su njihovi muževi bili odsutni ili mrtvi, žene su imale potpunu kontrolu nad imovinom, a čak postoje dokazi o tome da su vikinške žene mogle živeti i potpuno samostalno baveći se trgovinom (opet, nezamislivo u ostatku srednjevekovne Evrope). Nakon smrti muža, celo imanje bi prešlo u vlasništvo supruge, a mnoge od njih su na osnovu ovoga postale jako uticajne u društvu.

Pored svih prava koje su uživale, žene su tada mogle bez ikakvih problema i posledica zatražiti razvod braka, a postoje i istorijski dokazi o tome da su žene ponekad pretile neaktivnim muževima razvodom, a sam razvod bi uvek, finansijski gledano, završio u korist žene.

Vikinzi su posebnu pažnju posvećivali održavanju lične higijene

Činjenica je da su Vikinzi održavali ličnu higijenu na zavidnom nivou, te da su bili jedni od najčistijih, ako ne i najčišći, narodi u odnosu na svoje evropske savremenike. Možda danas zvuči smešno, ali Vikinzi su se kupali najmanje jednom nedeljno – što je za taj period bilo čak i previše.

Arheološke iskopine su otkrile da su Vikinzi koristili i pincete, britve, češljeve i štapiće za uši, napravljene od životinjskih kostiju i rogova. Pored redovnog nedeljnog kupanja, ovi „prljavi neljudi“, kako su ih tada zvali, često su posećivali prirodne termalne izvore u kojima su se dodatno kupali. I da – ratnici su uvek oblačili čistu odeću tokom svojih krvavih pohoda.

Vikinzi su većinu vremena provodili na svojim farmama

Suprotno popularnim mitovima koji sve Vikinge prikazuju kao nesutrašive ratnike, većina Vikinga su bili poljoprivrednici. Čak i oni koji su sudelovali u napadima na zapadnu Evropu, ili oni koji su kao trgovci plovili istočno ili zapadno, bili su poljoprivrednici. Nakon svake pljačke, rata ili puta, oni bi se vratili na svoje farme i nastavili sa svojim mirnim životom.

Dok su se pljačke pokazale kao odličan izvor prihoda, one i dalje nisu mogle zameniti farme koje su nudile mnogo stabilniji dohodak. Tokom odsustva muškaraca, o farmama su se brinule njihove supruge.